الوهیت مریم مقدس تهمت یا واقعیت 3

کیفیت پرستش حضرت مریم(س)

پرستش گروه‌های یادشده، گاهی به صورت نمازی شامل دعا، ثنا و طلب شفاعت بود، گاهی نیز صورت روزه داشت که این روزه به نام و نسبت او بود. این نماز و روزه، همراه با خضوع و خشوع در برابر تصاویر و تمثال‌های آن حضرت صورت می‌گرفت. اینان اعتقاد داشتند که حضرت مریم(س) دارای نیرویی غیبی است که او را در دنیا و آخرت قادر می‌سازد به بندگان نفع یا ضرر برساند. اینها معتقد بودند که وی این کار را یا خود و یا به وسیلة پسرش انجام می‌دهد.138

از آنچه گذشت می‌توان گفت: پرستش مریم(س) از سوی مسیحیان ثابت است.

ب. پاسخ حلی:

قرآن کریم در مواجهه با شرک، از دو تعبیر استفاده می‌کند: یکی «تسمیه» و دیگری «اتخاذ». معنای تسمیه این است که بر شیء یا شخصی نام «اله» گذاشته و آن را بپرستند. تسمیه، خود بر دو نوع است: یکی صرف تسمیه و نام گذاری محض است. از آنجا که این نوع تسمیه، هیچ مدلول و مصداقی در خارج ندارد، فاقد اعتبار و ارزش می‌باشد. مثل غول، سیمرغ، خدای باران، و خدای دریا و ... . نوع دوم تسمیه، از یک مصداق خارجی حکایت و بر معنایی دلالت می‌کند. در این نوع، پیوندی ناگسستنی بین اسم و مسما برقرار است. در نتیجه، ویژگی‌های مسما به اسم ساری می‌شود. مثلاً قداست و پاکی وجود اقدس، نورانی و با عظمت خدای متعال، انبیا و اولیای گرامی‌اش به نام‌های شریف آنها نیز سرایت می‌کند. بنابراین دست کشیدن به نام‌های متبارک آنها برای فرد، محدِث و بدون طهارت، جایز نیست.139به عبارت دیگر، وقتی گفته می‌شود «الله»؛ یعنی مسمای «الله»، موجودی که بی‌نیاز، خالق هستی، شایستة ستایش و بندگی و ... است. این لفظ «الله» پیوندی ناگسستنی با مسمای خود، یعنی وجود مقدس و نورانی خداوند متعال دارد.

اما، «اتخاذ» به معنای «انتخاب و گزینش» است؛ یعنی بدون اینکه نام خاصی بر شخص یا شیء گذاشته شود، با آن به گونه‌ای رفتار شود که گویی همان نام را بر شیء یا شخص نهاده و کار تسمیه را انجام دهد. مثلاً آنجا که قرآن کریم دربارة یهودیان و مسیحیان می‌فرماید: «اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسیحَ ابْنَ مَرْیَمَ».(توبه: 31)

اینجا سخن از اتخاذ است، نه تسمیه؛ یعنی اولاً، یهودیان علمای خود را بدون هیچ قید و شرطی اطاعت کردند. ثانیاً، مسیحیان در برابر راهبان خود و مسیح بن مریم‡،حالتتسلیممطلقپیداکردهومطیعبدونچونوچرایآنانشده‌اند. البتهاگرعیسی(ع) رابهعنوانیکمعصوم،اطاعتبی‌چونوچرامی‌کردند،بی‌اشکالبود. ولیآناناورابهعنوانربوخدااطاعتمی‌کردندکهایناشکالدارد. بهعبارتدیگر،منظورآیهشریفه از «اله»، هیچ یک از دو نوع تسمیه نیست؛ یعنی نه سخن از اسمی بی‌مسماست و نه سخن از اسمی می‌باشد که مسمای آن دارای ویژگی‌های خدایی است. «اتخاذ اله» در آیة شریفه، «نوعی رفتار» با عیسی و مریم‡به‌گونه‌ایکهگوییعیسی(ع) ومادرگرامی‌اشخداست،نهاینکهاین دو بزرگوار واقعاً خدا تلقی شده باشند. بنابراین خطای یهودیان و مسیحیان در عمل است نه در اسم. آنان عالمان و راهبان خود در عمل اله و رب خود اختیار کرده‌اند.140

در آیه مورد نظر نیز خدای متعال نفرموده است که مسیحیان گفته‌اند مریم(س) اله است؛ یعنی او را خدا نام نهاده باشند، بلکه فرموده است مریم(س) را ـ در عمل ـ اله خود قرار داده‌اند. گرچه وقتی شیء یا شخصی به عنوان اله برگزیده شود(= اتخاذ)، الوهیت او به زبان هم جاری خواهد شد؛ زیرا اتخاذالله، جز به عبودیت و خضوع و بندگی صادق نیست. همانطور که قرآن کریم می‌فرماید: «اَفَرَأَیْتَ مَنْ ٱتَّخَذَاِلهَهُهَواهُ»،(جاثیه: 23) قرآن کریم کسانی که «هوای نفس» را در عمل، به عنوان خدای خود «اتخاذ» کرده‌اند، نام «اله» را برای «هوای نفس» آنها گذاشته است.141

بنابراین، عبادت‌های مسیحیان برای مریم(س)، در عمل عبادتی بی قید و شرط بود؛ یعنی تسلیم محض در برابر آن حضرت بودند. این از سوی خدای متعال نکوهیده و مورد سرزنش بود.

نتیجه‌گیری

از آنچه گذشت به دست می‌آید که اولاً، پرستش مریم در جهان مسیحیت وجود داشته است. ثانیاً، آیه در مقام بیان چیز دیگری است. حاصل، برخی ادله در پرستش حضرت مریم در مسیحیت، عبارتند از:

1. یک نویسندة کاتولیک در دوران معاصر گفته است: «کسانی که مریم(س) را فراموش نموده و از پرستش او غفلت می‌کنند، اخلاقاً نجات آنها ممکن نمی‌شود». همچنین تریمینگام از تثلیثی سخن رانده است که در قدیم، فرقه‌ای بدان باور داشته است. در این تثلیث، خدای مادر، به‌جای روح القدس نشسته است: (خدای پدر، خدای پسر و خدای مادر).

2. زمینة پرستش مریم(س)، ظاهراً به کلیسای بیزانس به قرن ششم می‌رسد.

3. پس از پذیرفته شدن عید عروج از سوی کلیسای روم در سال 750م. به دنبال مراسم عید، پرستش مریم(س) به عنوان مادر خدا در حوزه کلیسای روم خاصه در فرانسه، به تدریج رواج فوق‌العاده‌ای یافت.

4. کلیسای مشرق‌زمین، مریم(س) را مانند خدای متعال پرستش می‌کنند. او را موجودی فوق بشر می‌دانند که در رحم او، بشریت و الوهیت در پیکر عیسی(ع) امتزاج یافت و در این کلیسا، مؤمنان ارتدکس در مقابل تمثال حضرت مریم(س) در خانه و یا در کلیسا نماز و عبادت به‌جای می‌آوردند.

5. از 433 پرستش‌گاه موجود در روم، 121 محل از آنها تنها به مریم(س) اختصاص دارد.

6. در سال 1854 م. پرستش مریم(س) از سوی کلیسای روم به طور رسمی جزو مبادی اعتقادیة مذهب کاتولیک قرار گرفت. در قرن نوزدهم، پاپ، تثلیث ثانی شامل عیسی، مریم و یوسف نجار را تصدیق کرد.

7. برخی فرقه‌های مسیحی به‌نام «شوالیه‌های معبد» و «کولی ریدی» مریم(س) را پرستش می‌کردند.

منابع

آشتیانی، جلال‌الدین، تحقیقی در دین مسیح، بی‌جا، نگارش، 1368.

الآلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج4، تحقیق علی عبدالباری عطیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، بیروت‏، 1415 ق‏.

برانتل، جرج، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان مذاهب، ‌1381.

براون، کالین، فلسفه و ایمان مسیحی، ترجمه طاطه‌وس میکائیلیان، تهران، علمی و فرهنگی، 1375.

بهرام محمدیان، دایرة المعارف کتاب مقدس، تهران، روز نو، 1380.

بهشتی، احمد، عیسی(ع) در قرآن، تهران، اطلاعات، 1375.

تیسن، هنری، الاهیات مسیحی، ترجمه ط. میکائلیان، بی‌جا، حیات ابدی، بی‌تا.

جو ویور، مری‌، درآمدی بر مسیحیت، ترجمه حسن قنبری، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381.

جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر، 1377.

دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدی و دیگران، تهران، سرخدار، 1381.

الدر، جان، تاریخ اصلاحات کلیسا، ترجمه نور جهان، تهران، نور جهان، 1326ش. -1947م.

رضا، محمدرشید، تفسیر القرآن الکریم؛ الشهیر بتفسیر المنار، مصرف دار المنار، 1367ق.

روستن، لئو، فرهنگ تحلیلی مذاهب امریکایی، ترجمه محمد بقایی، تهران، حکمت، 1376.

زرین‌کوب، عبدالحسین، در قلمرو وجدان سیری در عقاید و ادیان و اساطیر، تهران، علمی، 1369.

زیبایی‌نژاد، محمدرضا، مسیحیت شناسی مقایسه‌ای، تهران، سروش، 1382.

ستاری، جلال، جانهای آشنا، تهران، توس،1370.

شیخو، لویس، النصرانیة و آداب‌ها بین عرب الجاهلیة، بیروت ـ لبنان، منشورات دار المشرق ش م م، 1989.

الصدر، السیدرضا، المسیح فی القرآن، لبینان، دار الأرقم، صورـ 1413.

الطباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، منشورات جامعة المدرسین فی‌الحوزة العلمیة، 1417 ق.

الطبرسی، أبوعلی الفضل بن الحسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 3، تحقیق وتعلیق لجنة من العلماء والمحققین الأخصائیین، بیروت ـ لبنان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1415 - 1995م.

الطوسی، محمدبن حسن‏، التبیان فى تفسیر القرآن‏، تقدیم شیخ آغا بزرگ تهرانی، تحقیق احمد قصیر عاملی‏، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏، بی‌تا.

فروم، اریک، جزم اندیشی مسیحی و جستاری در مذهب، روانشناسی و فرهنگ، ترجمه منصور گودرزی، تهران، مروارید، 1378.

کاکس، هاروی، مسیحیت، ترجمه عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1378.

کتاب مقدس.

الکرملی، انستاس ماری، ادیان العرب و خرافاتهم، تحقیق و تقدیم ولید محمود خالص،‌ بیروت، المؤسسة العربیة لدراسات و النشر، 2005م.

مالروب، میشل، انسان و ادیان، نقش دین در زندگی فردی و اجتماعی، ترجمه مهران توکل، تهران، نی، 1379.

مستر هاکس، قاموس کتاب مقدس.

مسجد جامعی، علیرضا، اسلام آیین برگزیده؛ نگاهی اسلامی به دین‌شناسی تطبیقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و نشر، 1383.

مک آفی، رابرت، روح آیین پروتستان، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران، نگاه معاصر، 1382.

مک گراث، الستر، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ترجمه عیسی دیباج، مشاور الاهیاتی؛ مهرداد فاتحی، تهران، روشن، 1385.

مک گراث، آلیستر، درسنامه الهیات مسیحی؛ شاخصه‌ها، منابع و روش‌ها، ترجمه بهروز حدادی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

مولند، اینار، جهان مسیحیت، ترجمه محمدباقر انصاری و مسیح مهاجری، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، 1381.

میلر، ویلیام. م، تاریخ کلیسای قدیم در امپراتوری روم و ایران، ترجمه علی نخستین، تهران، حیات ابدی، 1981.

ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، ویراستار پرویز اتابکی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382.

والز، اندرو، مسیحیت در جهان امروز، ترجمه احمدرضا مفتاح و حمید بخشنده، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1389.

وی، سیمون،‌ نامه به یک کشیش،‌ ترجمه فروزان راسخی، مقدمه و ویرایش مصطفی ملکیان، تهران، نگاه معاصر، 1381.

ویور، مری جو، درآمدی به مسیحیت، ترجمه حسن قنبری، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381.

یونگ، کارل گوستاو، پاسخ به ایوب، ترجمه فواد روحانی، تهران، جام، 1377.

(Theologische Real enzyklopadie) TRE, de Gruyter - Evangelisches Verlags Werk GmbH, Berlin. New York, 2000.

J. M. Abd -El- Jalil, MARIA IM ISLAM, Werl / West F.(Deutsch land).

Parrinder, Geoffrey؛ Jesus in the Quran؛ Sheldon Press London.

---

1. منوفیزیت‌ها(Monfezites /Monophysites ) یا تک‌ذات‌انگاران به‌معنای قائلان به «یک ذات»، واژه‌ای کلیدی در شکل‌گیری آموزة مسیح است. نام دیگر این فرقه یعقوبیه(Jacobite) است که منسوب به یعقوب برادای، بنیان‌گذار بزرگ آن در قرن ششم است. این گروه درمردمان سرزمین‌های قدیمی مسیحی‌نشین؛ یعنی سوریه و مصر ریشه داشتند. اینان معتقدند صفت الاهی و انسانی مسیح، سبب به‌وجودآمدن یک طبیعت واحد شده است. (ر.ک: اندرو والز، مسیحیت در جهان امروز، ترجمه احمدرضا مفتاح و حمید بخشنده، ص 150؛ اینار مولند، جهان مسیحیت، ترجمه محمدباقر انصاری و مسیح مهاجری، ص 42-43).

2. آریانی‌ها (Arrianism) پیروان آریوس هستند. آریوس معتقد است که خدا یگانه منشأ تمام مخلوقات است. می‌گفت خداوند موجود متعالی، دست‌نایافتنی و غیرقابل شناخت است. آریوس معتقد بود که پسر با وجود شأن و منزلت استثنایی‌اش، کماکان یک مخلوق است و می‌گفت پسر به‌هیچ وجه نمی‌تواند پدر را بشناسد. (ر.ک: مک گراث، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ص 364-368).

3. نستوری‌ها (Nestorianism)، در واقع پیروان مکتب انطاکیه هستند. این مکتب با عنوان مسیح‌شناسی شناخته شده و در آسیای صغیر (ترکیه امروزی) به سر می‌بردند. یکی از پیشگامان این مکتب نستوریوس است که این مکتب به نام وی نیز خوانده شده است. ایشان معتقد است: مسیح ماهیتی دوگانه دارد؛ زیرا هم خداست و هم انسان. اینان نیز مانند منوفیزیت‌ها ریشه در مسیحیان سوریه و مصر دارند. (ر.ک: مک گراث،درآمدی بر الاهیات مسیحی، ترجمه عیسی دیباج، ص 370-373؛ و نیز اندرو والز، مسیحیت در جهان امروز، ص 150).

4. کلیسا در دو جنبه به کار رفته است: جنبة جهانی و جنبة محلی. جنبة جهانی آن متشکل از تمام کسانی است که از روح خدا متولد شده و به وسیله این روح در بدن مسیح(ع) تعمید یافته اند و از نظر محلی برای گروه ایمان داران موجود در محلی خاص به کار می‌رود؛ مانند کلیسای اورشلیم که مسیحیان واقع در شهر اورشلیم هستند و کلیسای اَفَسُس که مسیحیان واقع در شهر افسس هستند. البته ساختمانی که مسیحیان مراسم عبادی خود را در آن برگزار می‌کنند را نیز کلیسا گویند. (ر.ک: هنری تیسن، الاهیات مسیحی، ترجمه ط. میکائلیان، ص 296-298).

5. TRE (Theologische Realenzyklopädie), B. 22, P, 123.

و نیز ر.ک: ویلیام مونتگمری وات، برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان تفاهمات و سوء تفاهمات، ص 8-9.

6. ر.ک: الستر مک گراث، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ص 238-243؛ ر.ک:‌ دایرة المعارف کتاب مقدس، ترجمه بهرام محمدی و دیگران، ص 404.

7. ر.ک: رابرت مک آفی بروان، روح آیین پروتستان، ترجمة فریبرز مجیدی، ص 331.

8. ر.ک: مستر هاکس، قاموس کتاب مقدس، واژة مریم، ص 749.

9. یوحنا 2: 1-5

10. مرقس 3: 31-35

11. لوقا 2:‌ 43 -50

12. لوقا 1: 28-38

13. لوقا 1: 42-43

14. لوقا 1: 46-55

15. The Magnificat.

16. ر.ک: جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ترجمه نور جهان، ص 50؛ اریک فروم، جزم اندیشی مسیحی، ترجمه منصور گودرزی، ص103- 104.

17. Mariology.

18. ر.ک: جرج برانتل، آیین کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، ص 88- 89.

19. ملکا در زبان سُریانی به معنای «پادشاه» است.

20. ر.ک: عباس رسول‌زاده و جواد باغبانی، شناخت مسیحیت، ص 341.

21. کلیسای پرسبیتری عبارت است از شاخة انگلیسی و اسکاتلندی کلیسای اصلاح شده که جان ناکس (1513-1572) آن را تأسیس کرد. (ر.ک: مری جو ویور، درآمدی به مسیحیت، ترجمه حسن قنبری، ص 208-209).

22. ر.ک: عباس رسول‌زاده و جواد باغبانی، شناخت مسیحیت، ص 502-503.

23. ر.ک: جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ترجمه نور جهان، ص 48.

24. به عقیده پولس، مسیح(ع)، آدم نوین است که بر گناه و مرگ که از طریق آدم اول وارد جهان شد پیروز گشته است. (برای مطالعة بیشتر ر.ک: دایرة المعارف کتاب مقدس، ص 405؛ و نیز ر.ک: جرج برانتل، آیین کاتولیک، ص 89؛ و نیز ر.ک: لئو روستن، فرهنگ تحلیلی مذاهب امریکایی، ترجمه محمد بقایی، ص 242).

25. به باور مسیحیت حوای اول با مکر و حیله مار (شیطان) وسوسه شد و شوهر را نیز به ارتکاب گناه کشاند و بدین صورت نافرمانی خدا را کرد.

26. پیدایش 15:3

27. ر.ک: جرج برانتل، آیین کاتولیک، ص 89؛ نیز ر.ک: دایرةالمعارف کتاب مقدس، ص 405.

28. ایرنیوس، اولین متفکر الاهی دربارة مریم(س) خوانده می‏شود.

29. برای مطالعة بیشتر (ر.ک: تونی لین، تاریخ تفکر مسیحی، ترجمه روبرت آسریان، ص 490؛ نیز ر.ک: دایرة المعارف کتاب مقدس، ص 405).

30. ر.ک: جرج برانتل، آیین کاتولیک، ترجمة حسن قنبری، ص 89.

31. سایر گروه‌های مسیحی غیر از کاتولیک این نظر را اغراق ‌آمیز می‌دانند و اغلب گویی کاتولیک‌ها از مریم(س) الاهه ساخته‌اند. برای مطالعة بیشتر ر.ک: دایرةالمعارف کتاب مقدس، ص405.

32. ر.ک: دایرة المعارف کتاب مقدس، ص405-406.

33. Cyril of Alexandria.

34. ر.ک: جرج برانتل، آیین کاتولیک، ص92.

35. ر.ک: علیرضا مسجد ‌جامعی، اسلام آیین برگزیده، ص125.

36. Nestorius.

37. ر.ک: جلال الدین آشتیانی، تحقیقی در دین مسیح، ص 147؛

see: Parrinder, Geoffrey, Jesus in the Quran.

38. ر.ک: میشل مالروب، انسان و ادیان؛ نقش دین در زندگی فردی و اجتماعی، ترجمه مهران توکلی، ص 83.

39. Chritokos.

40. Anthropotokos.

41. برای مطالعة بیشتر ر.ک: جلال‌الدین آشتیانی، تحقیقی در دین مسیح، ص 147.

42. Bernardinos.

43. ر.ک: جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص 51.

44. ر.ک: رابرت مک ‌آفی براون، روح آیین پروتستان، ترجمة فریبرز مجیدی، ص 331؛ و برای مطالعة بیشتر در مورد «مادری خدا» جان‌الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص51؛ جرج برانتل، آیین کاتولیک، ص 93؛ آلیستر مک گراث، درسنامه الاهیات مسیحی؛ شاخصه‌ها، منابع و روش‌ها، ترجمه بهروز حدادی، ص 143؛ دایرة ‌المعارف کتاب مقدس، ص 405 و 406.

45. ر.ک: دایرة المعارف کتاب مقدس، ص 406.

46. متی 1: 25 و لوقا 2: 7

47. متی 13: 55 و 27: 56

48. ر.ک: الستر مک گراث،‌ درآمدی بر الاهیات مسیحی، ص 76.

49. ر.ک: لئو روستن، فرهنگ تحلیلی مذاهب امریکایی، ص 239-240؛ ر.ک: دایرةالمعارف کتاب مقدس، ص، 406- 407.

50. ر.ک: میشل مالروب، انسان و ادیان، ص71 و93.

51. اشعیا 7: 14

52. Parthenos, almah.

53. ر.ک: جلال‌الدین آشتیانی، تحقیقی در دین مسیح، ص144- 145.

54. Immaculate conception.

55. متی 13: 55

56. ر.ک: دایرةالمعارف کتاب مقدس، ص407.

57. Paschadius Radbertus.

58. Anselm.

59. معادل لاتین گناه، «macula» است.

60. ر.ک: جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص 51؛ ر.ک: الستر مک گراث، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ص 49ـ50.

61. روز تبشیر «Time of the Annunciation» یا «Annunciation Day» روز 25 مارس است که به باور مسیحیان در این روز، روح القدس بشارت بارداری مریم(س) را داد و به وی گفت عیسی(ع) از او متولد خواهد شد. این واقعه در لوقا 1: 26-38 آمده است و مسیحیان این روز را هر ساله جشن می‌گیرند. ر.ک: روستن، لئو،‌ فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکا، ص 509 و 560-561.

62. ر.ک: لئو روستن، فرهنگ تحلیلی مذاهب امریکایی، ص 67.

63. ر.ک: جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص 51؛ ر.ک: دایرة‌المعارف‌ کتاب مقدس، ص 407.

64. ر.ک: دایرة ‌المعارف‌ کتاب مقدس، ص 407.

65. یکی از پیروان فرقة فرانسیسکن‌ها و از مدافعان آموزة باداری معصومانه مریم(س) است. وی بحث‌های مریم شناسی را مبسوط تر و تکامل یافته تر نسبت به دوران پیش از خود داد. او به «فقیه ظریف» شهرت داشت و تحولات بسیار مهمی را در الاهیات مسیحی به وجود آورد. (ر.ک: الستر مک گراث، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ص 48-50 و 56).

66. ر.ک: دایرةالمعارف کتاب مقدس، ص 407.

67. Assumption.

68. ر.ک: جان الدر، همان، ص 51.

69. یوحنای دمشقی(675-749)، «John Damascus» یکی از اندیشمندان دوران آبای کلیسا(کسانی که قصد داشتند تا از بیانات، اشارات، تصاویر و الگوهای مسیح‌شناختی که به‌صورت پراکنده در عهد جدید وجود داشت، صورتی نظام‌مند و منسجم بسازند) در منطقة شرق مدیترانه است. در زمان امپراتوری بیزانس، مراکز تفکر
مسیحی در شرق مدیترانه عبارت بودند از قسطنطنیه، مصر و سوریه؛‌ اما به‌تدریج بر قدرت و اهمیت الاهیاتی و سیاسی قسطنطنیه افزوده شد. یوحنای دمشقی یکی از متفکران این دوران، با اثرش به‌نام در باب ایمان ارتدکس (de fide orthodoxa)،‌ در تثبیت دیدگاه الاهیاتی کلیسای شرق نقش فوق‌العاده‌ای داشت؛ اگرچه وی را بیشتر شارح و مبین ایمان می‌دانند تا متفکری بدیع یا اندیشمندی که کارش تأملات الاهیاتی است. (ر.ک: الستر مک گراث، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ص 29، 60-61 و 361).

70. Pope Pius XII.

71. ر.ک: تونی لین، تاریخ تفکر مسیحی، ص 418.

72. ر.ک: همان، ص 483؛ ر.ک: دایرةالکتاب مقدس، ص408؛ ر.ک: جرج برانتل، آیین کاتولیک، ص93؛ و نیز ر.ک: لئو روستن، فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکا، ص 240؛ ر.ک: جلال‌الدین آشتیانی، تحقیقی در دین مسیح، ص 146.

73. هاروی کاکس، مسیحیت، ترجمه عبدالرحیم‌ سلیمانی اردستانی، ص71.

74. کارل گوستاو یونگ، پاسخ به ایوب، ترجمه فواد‌ روحانی، ص 207.

75. ر.ک: لئو روستن،‌ فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکا، ص 67.

76. Presbyters.

77. ر.ک: لئو روستن،‌ همان، ص 146.

78. ر.ک: تونی لین، تاریخ تفکر مسیحی، ص 490؛ ر.ک: الستر مک گراث، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ص 56؛ ر.ک: رابرت مک‌ آفی براون، روح آیین پروتستان، ترجمه فریبرز مجیدی، ص 331.

79. ر.ک: تونی لین، تاریخ تفکر مسیحی، ص 483.

80. Leo, XIII.

81. ر.ک: تونی لین، همان، ص 484.

82. ر.ک: لئو روستن،‌ همان، ص 240.

83. این همان دعای معرفی است که در زبان لاتین به «Ave Maria» معروف است: «سلام‌ بر تو ای‌ مریم‌، سرشار از فیض‌، خداوند با توست‌؛ فرخنده‌ هستی‌ تو در میان‌ زنان‌، و فرخنده‌ است‌ عیسی‌، ثمرة رَحِم‌ تو. ای‌ مریم‌ مقدس‌، مادر خدا، دعا کن‌ برای‌ ما گناه کاران‌، اکنون‌، و در ساعت‌ مرگ مان‌. آمین‌.»

84. ر.ک: ‌هاروی کاکس، مسیحیت، ص 69-71.

85. ر.ک: دایرة ‌المعارف کتاب مقدس، ص408- 409.

86.افسسیان 5: 30

87. ر.ک: دایرة ‌المعارف کتاب مقدس، ص 409.

88. یوحنا 27:19

89. ر.ک: لئو روستن، فرهنگ تحلیلی مذاهب امریکایی، ص 240؛ ر.ک: جرج برانتل، آیین کاتولیک، ص89-90.

90. TRE, (Theologisch Realenzyklopadie), B. 22, P. 123.

91. Ibid.

92. LThk, (p. 1230).

93. ر.ک: جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص 52.

94. ر.ک: محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الکریم؛ الشهیر بتفسیر المنار، ج 7، ص 263.

95. المشرق، ش 9، سال هفتم چاپ این مجله.

96. ر.ک: محمد رشیدرضا، همان، ص 263-264.

97. انستاس الکرملی، «قدم التعبد للعذراء»، مشرق الکاتولیکیة البیروتیة، ش 14، از سال پنجم چاپ این مجله.

98. پیدایش 3: 15 «دشمنی در میان تو و زن و در میان ذریت تو و ذریت وی می‏گذارم.» همان طور که بیان شد مفسرین، زن را به مریم عذراء(س) تفسیر کرده اند.

99. انستاس کرملی با استناد به سفر اول پادشاهان 18: 41-46، می‌گفت حضرت ایلیا آشکارا مریم عذراء(س) را عبادت می‌کرد. روزی ایلیا به غلام خود اَخاب گفت برو بر روی قلة کَرَمل به دریا نگاه و توجه کن که چه می‌بینی. او رفت و برگشت و گفت چیزی ندیدم. تا هفت بار او را فرستاد که در مرتبة هفتم آمد گفت تکه ابری به اندازة کف دستِ مردی که از دریا برخاسته بود، دیدم. انستاس ادعا می‌کرد آن تکه ابر به صورت مریم عذراء(س) و بلکه خود مریم(س) بود. (ر.ک: محمد رشیدرضا، همان، ص 263-264).

100. Constantine

101. ر.ک: محمد رشیدرضا، همان، ص 262-263.

102. ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 6، ص 243.

103. ر.ک: محمدبن حسن طوسی‏، التبیان‏، ج 4، تحقیق احمد قصیر عاملی‏، ص 67‏؛ أبو علی الفضل بن الحسن طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 415؛ سیدمحمود آلوسى، روح المعانى، ج4، ص 62؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، همان. گویا مریمیه این باور را از مجوس(زرتشتیان) گرفته بودند؛ زیرا اینان مریم(س) را با اهورا مزدا تطبیق می‌دادند. آنها می‌گفتند وی به یزدان(مبدا نیکی و خیر) و به اهریمن(مبدا بدی و شر) باردار شده است. او می‌خواست یزدان را به دنیا بیاورد که اهریمن در ولادت از یزدان پیشی گرفت؛ بنابراین شرور بر گروه خیر پیشی گرفت. مریمیه مولود را اختصاص به مسیح(ع) داده بودند و او را فاعل نیکی‌ها می‌دانستند. سیدرضا صدر، مسیح فی القرآن، ص 132.

104. Trimingham: Christianity in Arabia before the Time of Muhammad.

105. ر.ک: توماس میشل، کلام مسیحی، ص 79. برخی باور دارند که این تنها یک حدس است و اسنادی از دوران جاهلیت در این خصوص در دست نیست. از سوی دیگر، منابع بی شماری وجود دارد ـ از جمله افسانه‌های بت‌پرستی در آیین کلیسا، نوشته محمد طاهر تنّیرـ که اثبات می‌کند تثلیث و سایر اعتقادات انحرافی مسیحیت از آیین‌های بت‌پرستی گرفته شده است. (ر.ک: میشل، توماس، همان).

106. ر.ک: ویلیام. م میلر، تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران، ص258.

107. Collyridiens.

لویس شیخو گفته است: ابن بطریق و ابن تیمیه فرقة «کولی ریدی» را بر فرقة «مریمیه» و «بربرانیه» تطبیق می‌دهند. ر.ک: لویس شیخو، النصرانیة و آدابها بین عرب الجاهلیة، ص 112-113.

108. Cananaite.

109. ارمیا 44: 17-25

110. Rosch.

111. Astarte.

112. ر.ک: اریک فروم، جزم اندیشی مسیحی، ص 104.

113. ر.ک: ویلیام مونتگمری وات، برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان تفاهمات و سوء تفاهمات، ترجمه محمدحسین آریا، ص 39.

114. ر.ک: عبدالحسین زرین‌کوب، در قلمرو وجدان، ص212؛ ر.ک:‌ جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص 51.

115. ر.ک: جان. بی ناس، تاریخ جامع ادیان، ص649 - 650.

116. “Hail, Mary”.

117. ر.ک: هاروی کاکس، مسیحیت، ص 68-69.

118. Loyola.

119. ر.ک:‌ جان الدر، تاریخ اصلاحات کلیسا، ص 52.

120. ر.ک: اریک فروم، جزم اندیشی مسیحی، ص103- 104.

121. Einsiedeln.

122. ر.ک: تونی لین، تاریخ تفکر مسیحی، ص 277.

123. ر.ک: عبدالحسین زرین کوب، در قلمرووجدان، ص212.

124. پیدایش 1: 27 و نیز افسیسان 4: 24 و یعقوب 3: 9

125. ر.ک: مری جو ویور، درآمدی به مسیحیت، ترجمه حسن قنبری، ص 142-143.

126. «Iconoclasts» اینان چون خواهان شکستن تمثال‌ها بودند، آنان را تمثال شکن می‌گفتند.

127. Iconoclasm

128. ر.ک: الستر مک گراث، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ص 61 و 390؛ ر.ک: مری جو ویور، درآمدی به مسیحیت، ترجمه حسن قنبری، ص 140-142.

129. از آن جا که محل استقرار این شوالیه ها معبد سلیمان بود، آنان را «شوالیه‌های معبد» می‌گفتند. سرگذشت شولیه‌های معبد نزدیک به یک قرن و نیم با جنگ‌های صلیبی(قرن دوازدهم) گره خورده بود. اینان در سه جبهه (سرزمین قدس، شرق اروپا و اسپانیا) با مسلمین می‌جنگیدند.

130. ر.ک: جلال ستاری، جان‌های آشنا، ص 145-150 و 265.

131. J. M. Abd -El-Jalil, MARIA IM ISLAM, Werl / West F.(Deutschland), p. 63.

132. پولس پرستان متأثر از آیین زردشت و باروهای مرقیوم(Marcion) بودند؛ بنابراین پیکر و ظاهر عیسی(ع) را دروغین می‌دانستند چراکه باور داشتند ماده مخلق شیطان است و نمی‌تواند روح الاهی را به بند کشد. اینان کشیش نداشته و منکر غسل تعمید و برخی مراسم مذهبی بودند. (ر.ک: جلال ستاری، جان‌های آشنا، ص 302ـ303.

133. Demeter، در اساطیر یونان، الاهة محصول و حاصل خیزی، حامی کشاورزی، دختر کرونوس و رئا، خواهر زئوس و مادر پرسفونه است. (ر.ک: سیمون وی، نامه به یک کشیش،‌ ترجمه فروزان راسخی، ص 87؛ ر.ک: انستاس ماری الکرملی، ادیان العرب و خرافاتهم، ص 128).

134. Isis، در دین مصر قدیم، الاهة طبیعت است. پرستش وی منشاء یکی از نیرومندترین مقاومت هایی بود که مسیحیت در آغاز با آن مواجه شد. در اساطیر مصری، اسیس همسر باوفا و خواهر اوزیریس و مادر هوروس است. ایسیس را مادر و صاحب انواع سحر و جادو می‌دانستند و پرستش وی تا 560م. رواج داشت. (ر.ک: سیمون وی،‌نامه به یک کشیش،‌ ص 94-95).

135. ر.ک: سیمون وی،‌ نامه به یک کشیش،‌ ص 94.

136. ر.ک: ویلیام. م میلر، تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران، ص 189-190.

137. ر.ک: سیمون وی،‌ نامه به یک کشیش،‌ ص 81-83.

138. محمد رشید رضا، تفسیر القرآن الکریم؛ الشهیر بتفسیر المنار، ج 7، ص 263.

139. ر.ک: احمد بهشتی، عیسی در قرآن، ص، 302 - 304.

140. ر.ک: همان، ص 303-305.

141. ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 6، ص 242-244؛ ر.ک: سیدمحمود آلوسى، روح المعانى، ج4، ص 62.