اولین مورخ مسیحیت

یوسبیوس1 : شاگرد پامفیلوس[2]

یوسبیوس در حوالی سال 260 میلادی در فلسطین دیده به جهان گشود. رویارویی او با متون الهیاتی و دینی به این صورت بود که نخست با شخصی بنام پامفیلوس آشنا شد. پامفیلوس که در سال 309 یا 310 میلادی کشته شد مسئول کتابخانه اریگن در قیصریه بود.

یوسبیوس تحت نظر و هدایت پامفیلوس در کتابخانه قیصریه مشغول تحقیق و بررسی بود و بحدی به استادش علاقه ­مند بود که نام او را بر خود گذاشت و به یوسبیوس پامفیلی ملقب گشت.

یوسبیوس تا سال 313 همچنان به تحقیقات علمی مشغول بود تا اینکه در این سال اتفاقات مهمی برای یوسبیوس و دنیای مسیحی رخ داد.

 

یوسبیوس: ستاینده امپراطوران

حادثه نخست این بود که در سال 313 میلادی پس از نبردهایی که بین امپراطوران رومی رخ داد و پس از پیروزی کنستانتین و شریکش، فرمانی مبنی بر آزادی مذهب صادر شد و مسیحیت در عداد دیگر ادیان رسمی امپراطوری شناخته شد.[3]در این بین یوسبیوس به کنستانتین علاقه مند شد. زیرا او را ناجی مسیحیت می­دانست؛ مسیحیتی که تا پیش از این گرایش به آن جرم محسوب می­شد. البته خوشحالی مسیحیان در اینجا متوقف نشد و در سال 323 مسیحیت تنها دین رسمی امپراطوری شناخته شد.

جریان دومی که برای پامفیلی! رخ داد، انتصاب او به عنوان اسقفی قیصریه بود.

البته پس از طی این مراحل که برای اوزبیوس خوشایند بود به ناگاه حادثه­ای که اوزبیوس را بسیار می­آزرد این شاد کامی را از او گرفت.

 

محکومیت نهضت آریانیزم و اوزبیوس

با رسمی شدن مسیحیت به فرمان امپراطور، دین یکدفعه و به صورت ناگهانی رشد چشمگیری کرد و بعضا از مسیر اصلی نیز خارج شد؛ زیرا کنترل جامعه عظیم دینی نوپا که به اصطلاح یک شَبِه بوجود آمده بود با ابزارهای پیشین که برای هدایت یک اقلیت مخفی هماهنگ شده بود امری سخت و بلکه غیر ممکن بود.

یکی از جریاناتی که در زمان اوزبیوس در اثر رشد ناگهانی جامعه مسیحی بروز کرد و نه تنها جامعه آن روز مسیحی بلکه جهان مسیحیت را تاکنون نیز لرزانده است جریان نهضت آریوس است که بعدها به آریانیزم مشهور شد.

 

مختصری از جدال آریوس

نزاع از اینجا شروع شد که الکساندر، اسقف اسکندریه برای کشیشان خود در مورد «سر تثلیث در توحید» موعظه می­کرد. کشیش آریوس اعتراض کرد و گفت: این سخن سر از چند خدایی در می­آورد. زیرا اسقف گفته بود: «خدا همیشه هست، پسر همیشه هست و پسر بدون تولد در پدر حضور دارد.»

هدف آریوس اثبات بسیط بودن و یگانگی خدایی بود که چون روح محض بود نمی­توانست با جهان مادی ارتباط مستقیم داشته باشد. بنابراین طبق نظر آریوس وجود یک واسطه ضروری بود. این واسطه همان پسر بود که هرچند قبل از شروع زمان به وجود آمده بود ولی یک مخلوق بود و موجودی واسطه و جدای از پدر بود.[4]

اما الکساندر آرام ننشست و آریوس را از شهر اخراج کرد. آریوس خود در نامه­ای طولانی و گلایه­آمیز از ستم­های کلیسا می­گوید: ...اسقف سر و صدای زیادی درباره ما به راه می­اندازد و به سختی ما را آزار می­دهد... یوسبیوس، برادر شما در قیصریه، تئودتوس، آیتیوس و همه اسقفان شرق، اناتیما(ملعون)اعلام شده­اند؛ زیرا ایشان می­گویند: خدا بدون آغاز در پسرش وجود داشته است... ما  مورد آزار قرار می­گیریم چون می­گوییم  پسر آغازی  داشت اما  خدا بدون آغاز است. این واقعا علت آزار ماست. همچنین به سبب اینکه می­گوییم او از عدم پدید آمده است...[5]

اما اکثر روحانیون، خصوصا در شرق از پذیرفتن اعتقادنامه سرباز زدند[6] و صدور اعتقادنامه، پایان کار آریوس و آریانیزم نبود. قسطنطین  سه سال پس از پذیرش احکام شورای نیقیه، نظرش تغییر کرد و آریوس را از تبعید فرا خواند و تا پایان دورانش از گروه مخالف شورای نیقیه حمایت کرد. امپراطوران بعدی، دیدگاه­های متفاوتی داشتند  و نظرات متفاوت آنها بر زندگی کلیسا تاثیر می­گذاشت ولی بیشتر آنها آریوسی یا نیمه آریوسی بودند.[7]

یوسبیوس که در این نزاع مثل اکثر روحانیون جانب آریوس را گرفته به شدت محکوم شد و آزار و اذیت فراوانی متحمل شد اما از اعتقاد خود رجوع نکرد.[8]

                            

 سرانجام مورخ بزرگ

 پس از نزاع­های بوجود آمده در نیقیه و هتک حرمت­های اعمال شده از طرف جناح ضد آریوسی که در نهایت به اخراج یوسبیوس از شورای انطاکیه انجامید او راه انزوا در پیش گرفت و تا زمان مرگش یعنی سال 324 در قیصریه در منصب خود باقی ماند.

 

آراء یوسبیوس

یوسبیوس به علت حضور در دوره­ای سرنوشت ساز، یعنی دوران شکوفایی مسیحیت و ظهور پدران مسیحی که هر یک صاحب اندیشه­های چالشی خاص خود بودند از نظریات مهمی برخوردار است که برخی از بحث برانگیزترین این اندیشه­ها از این قرار هستند:

1- امپراطور به منزله نماینده خدا: یوسبیوس که مدح مسیحیت رسمی را نسبت به کنستانتین می­نوشت، او را در کتاب تاریخ امپراطوری با عنوان محبوب عزیز خداتوصیف کرده و مخالفت با او را مخالفت با خود خدا خوانده است. به نظر یوسبیوس امپراطور که رئیس حکومت بود، در عین حال نماینده مسیحیت نیز بود.[9]

البته به این دیدگاه یوسبیوس انتقاد­های فراوانی وارد شده. مثلا رابرت وورست در کتابش در انتقاد به ایمانی که یوسبیوس از کنستانتین روایت کرده، می­گوید:

یوسبیوس، اسقف قیصریه در ابتدای قرن چهارم، نخستین و بزرگ­ترین مورخ کلیسای قدیم بود. او علاقه خاصی به کنستانتین داشت و منزلت جدید کلیسا تحت حکومت کنستانتین را نشانه عنایت الهی می­دانست. نوکیشی کنستانتین اصولا امری معنوی نیست بلکه جنبه نظامی دارد. هدف کلی یوسبیوس این است که کنستانتین را مسیحی معرفی کند. اما کسی که با دقت متن نامه یوسبیوس را بخواند، مشاهده می کند که یوسبیوس با مهارت ( واحتمالا با دقت ) پرستش خورشید پیروز از سوی کنستانتین را با ایمان به مسیح در هم آمیخته است :

«کنستانتین به سبب افسون­های شرورانه و مسحور کننده­ای که آن ستمگر (ماکسنتیوس) مجدّانه به کار می­برد به این نتیجه رسید که به کمکی بیشتر -از آنچه نیروهای نظامی­اش می­توانست پیوسته برای او فراهم کند- نیاز دارد بنابراین او در جست و جوی کمکی الهی برآمد ....»[10]

2- حمایت از آریانیزم (یگانگی خدا): یوسبیوس پس از جریان آریانیزم همانند بسیاری از الهی­دانان غرب و شرق امپراطوری از آریوس حمایت کرد. البته در شورای نیقیه از این حمایت خود دست برداشت اما با توجه به نامه­ای که پس از این برای اعضای کلیسایش نوشت اکراهی بودن این تغییر موضع را روشن می­کند. تونی لین مسیحی در کتابش این واقعیت را اینگونه روایت می­کند:

«...اما تایید و امضای اعتقادنامه نیقیه از سوی او با اکراه و تلخکامی و حتی تزویر انجام شد. نامه وی به کلیسایش در قیصریه که به دست ما رسیده است نشان می­دهد که او سعی می­کند اعمال خود را برای اعضای کلیسایش توضیح دهد تا مبادا در مورد او شایعاتی پخش شود. او در توجیه اینکه چرا اعتقادنامه نیقیه را امضا کرده است تفسیرهایی از این اعتقادنامه ارائه می­دهد که محتوای واقعی اعتقادنامه را از اساس تحریف می­کند...»[11]

نکته جالب اینجاست که تونی لین پیش و پس از نقل این متن، از یوسبیوس به عنوان یک تاریخ نویس و نه الهی­دان یاد می­کند؛ در حالی­که گویا فراموش کرده که یوسبیوس، همانطور که خود تونی لین معرفی کرده[12]، از ابتدای جوانی غرق در پژوهش­ها و تحقیق­های الهیاتی است.

3- حمایت از آراء اریگن (الوهیت پایین­تر پسر): یوسبیوس همانند استادش پامفیلوس از ستایندگان پرشور اریگن بود و از آنجا که اریگن به سبب ارائه نظریه الوهیت پایین­تر مسیح توسط کلیسا بدعت­گذار معرفی شده بود این دو به اتفاق هم، دفاعیه­ای در مورد اریگن نوشتند.[13]

4- سند انجیل: یوسبیوس در واقع قدیمی­ترین نقلی که راجع به سند انجیل و عهد جدید وجود دارد را ثبت کرده اما این ثبت او نیز چندان  فایده ای ندارد. زیرا نقل او از پاپیاس است که دو قرن با او فاصله دارد و این نقل او در عمل بی­اعتبار است و علاوه بر این نکته نقادان جدید از جهت دیگری این سندیت را زیر سوال برده اند. ایشان می­گویند:

«گفته پاپیاس نمی­تواند بر این انجیل منطبق باشد. لغت ­شناسان گفته­اند که این انجیل در اصل باید به زبان یونانی نوشته شده باشد و انجیلی که پاپیاس از آن خبر می­دهد به زبان عبری نوشته شده و از انجیل عبری متی هیچ نشانی در دست نیست.»[14]

                                  

 آثار مورخ

یوسبیوس همانگونه که در مقدمه اشاره شد تاریخ­نویس بزرگی برای کلیسا محسوب می­شود اما علاوه بر این دارای تالیفات ارزشمند دیگری نیز هست که به برخی از موثرترین آنها اشاره می­شود:

1- تاریخ کلیسا: این کتاب مهم­ترین اثر او بشمار می­رود که در آن رشد و توسعه کلیسا را از ابتدای پیدایش تا سال 324 تشریح می­کند. این اثر وی بدین جهت ارزشمند تلقی می­شود که شواهد و اطلاعات بسیاری در آن وجود دارد که در صورت عدم نگارش به دست ما نمی­رسید.

او دو کتاب تاریخی دیگر بنام­های وقایع نامه و شهیدان فلسطین نیز نوشته که متعلق به دوران جفای امپراطوران روم است.

ناگفته نماند که نکته مهمی که از یوسبیوس در تاریخ کلیسا ثبت شده، گواهی بر تعداد انجیلها، نحوه رسمی شدن آنها و مسائلی از این دست می­باشد[15] هرچند این شهادت­هایی که او برای مطالبش می­آورد با فاصله دو قرنی است و تاکنون پس از 17 قرن دقیقا مشخص نشده که یوسبیوس چگونه این مطالب را روایت کرده است.

2- زندگی کنستانتین: او در این کتاب و چند کتاب دیگر که در مورد کنستانتین نوشته به حمایت بی­حد و حصر از کنستانتین پرداخته و او را نماینده خدا در زمین معرفی کرده است.

3- آمادگی انجیلی: او در این کتاب معجزات مسیح را بوسیله تواتر در روایت اثبات می­کند و مدعی می­شود که داستان­ها و خوارق عادتی که از مسیح نقل می­شود حقیقت دارد. زیرا ممکن نیست انسان­های زیادی حاضر به جان باختن برای موضوعی باشند که حقیقت ندارد.[16]

4- زندگینامه اریگن و دفاعیه از او: یوسبیوس در کتاب زندگینامه اریگن می­گوید که او بیش از دو هزار عنوان کتاب نوشته و هدف از آثار او را تبیین می­کند.[17]در دفاعیه­ای هم که به کمک پامفیلوس نوشته از آراء اریگن دفاع می­کند.

 

 

 

---

[1] -یوسبیوس ، ائوزبیوس ، اوزبیوس

[2] - لین ، تونی؛ تاریخ تفکر مسیحی ، روبرت  آسریان ، تهران ، نشروپژوهش فرزان روز ،چاپ سوم ،1386، ص  44

[3] - ناس،جان بی؛تاریخ جامع ادیان،علی اصغر حکمت،تهران،انتشارات علمی فرهنگی،چاپ 13،1382، ص 633

[4] - گریدی،جوان ا؛مسیحیت و بدعتها،عبدالرحیم سلیمانی ار دستانی،قم ،موسسه طه ، 1384 ، چاپ دوم ،صفحه 148 و149

[5] - وان وورست ،رابرت ای ؛ مسیحیت از لابلای متون ، جوادباغبانی وعباس رسول زاده ،قم ،موسسه امام خمینی ،1384 ص  172       

  - [6] تاریخ تفکر مسیحی ، ص 53

[7] - مسیحیت و بدعت ها ،ص 151

[8] - تاریخ تفکر مسیحی ، ص 47

[9] - مسیحیت و بدعت ها ، ص 131

[10]  - مسیحیت از لابلای متون ، ص  134 - 135

[11] - تاریخ تفکر مسیحی ، ص 47

[12] - همان ،ص 44

[13] - همان ،ص 45

[14] - ODC.P.859

[15] - پیترز، اف ای ؛ یهودیت ، مسیحیت و اسلام ، حسین توفیقی ، قم ، دانشگاه ادیان و مذاهب ، 1384 ، ج 2 ، ص68 تا76

[16] - همان ،ص 74

[17] - کونگ،هانس؛ متفکران بزرگ مسیحی ، گروهخ مترجمان ، قم ، دانشگاه ادیان و مذاهب ، سال 1386 ،ص58